II Mehmet 1453-cü ildə Konstantinopolu (İstanbul) fəth etməklə dünya tarixində yeni dövrün başlanğıcını qoydu. Beləliklə, Bizans İmperiyasının 1000 illik hökmranlığı başa çatdı. Bu hadisə bir çox tarixçi tərəfindən "orta əsrlərin sonu, yeni dövrün başlanğıcı” kimi qəbul edilir. Fateh Mehmet İstanbulu fəth etməklə həm də İslam peyğəmbəri Məhəmmədin bir hədisini də həyata keçirdi.

Məhəmməd peyğəmbərin həmin hədisi belədir: "İstanbul mütləq fəth ediləcək. Onu fəth edən komandan nə gözəl komandan, o ordu nə gözəl ordudur”.

Bir çox tarixi mənbələrdə onun adı "Məhəmməd” kimi çəkilir, vəfat edənə qədər 30 il Osmanlı İmperiyasını idarə etdi. İstanbulun fəthindən sonra "Fəthin Atası” mənasını verən "Əbü'l-Fəth”, sonrakı dövrlərdə isə "Yeni dövr başladan hökmdar” adlarıyla xatırlandı.

İstanbul qüllələri

Osmanlının yeddinci hökmdarı II Mehmet 1432-ci il martın 30-da Ədirnədə anadan oldu. Atası II Murat Xandır. Fateh Sultan Mehmet hələ 12 yaşında olarkən atasının istəyi ilə taxta çıxdı. Ancaq o dövrdə Osmanlı İmperiyasının şərtləri və gənc yaşı səbəbiylə iki il sonra - 1446-cı ildə yenidən könüllü olaraq taxtını atasına təhvil verdi. İkinci dəfə taxta çıxanda 19 yaşlı gənc idi. Müslühəddin, Saruca Sərxan və Macar Urban kimi Osmanlı mühəndislərinə İstanbulun fəthi üçün Ədirnədə "şahi” adlanan toplar tökdürdü. İstanbulu fəth edəndə cəmi 21 yaşındaydı. İstanbulun fəthi ilə orta əsrləri bağlayıb yeni dövrün başlanğıcını qoyan Sultan Mehmet bundan sonra "Fateh” adını aldı.

İstanbulun fəthindən sonra bir çox nüfuzlu Bizans dövlət adamı Fatehin tərəfinə keçdi. Yunan yazıçısı İmrozlu Kritovulos həmin şəxslərdən biridir. Şəhər ələ keçdikdən sonra Fateh Romadan Bizansa qədər olan şəhər divarlarının İstanbulu müdafiə etmək üçün yetərli olmadığını gördü. Buna görə müşahidəni gücləndirmək üçün daha üç qüllə inşa etdirdi və qüllələrin sayını yeddiyə çatdırdı.

Təbrizli alim sultanın sarayında

Son Bizans imperatoru Konstantinin övladı yox idi. Qardaşı Teodorun üç oğlu vardı. Fateh bu uşaqları Topqapı Sarayına apardı. Uşaqlardan biri sədrəzəm (baş vəzir) Xas Murad Paşadır, digəri yenə baş vəzir Məsih Paşadır. Üçüncüsü, Osmanlıya xidmət edən Palioloqos adlı varlı bir xristiandır. İstanbul fəth edilməsəydi, bu uşaqlardan biri imperator olacaqdı.

Fateh eyş-işərti, kef məclislərini xoşlamırdı. Vaxtının böyük hissəsini dövlət və hərbi işlərə ayırmışdı. Elmə böyük önəm verirdi. Dövrünün nüfuzlu alimlərinin bilik və fəaliyyətlərindən faydalanmağa çalışırdı. Elmə həvəs göstərirdi. Bir çox nüfuzlu alimi İstanbula gətirmişdi

Azərbaycan türkü olan astronom Əli Quşçunu Təbrizdən İstanbula gətirdi və onu sarayının baş astronomu təyin etdi. Əli Quşçu "Risalət-ül-Məhəmədiyyə” və İstanbula səyahəti zamanı yazdığı riyaziyyat kitablarını Fatehə verdi. Osmanlı hökmdarı coğrafiya və tarixlə də maraqlanırdı.

Bir çox dildə danışırdı. Türk dilindən əlavə yunan, ərəb, latın, fars və ibrani dillərini bilirdi. Serb dilində danışdığı da ehtimal olunur.

Fateh şairlər, sənətkarlar və alimlərlə tez-tez görüşür, söhbət edirdi. Xüsusilə müəllimi Ağşəmsəddin ən çox dəyər verdiyi alimlərdən biriydi.

Venesiyalı rəssamın fırçası

İtalyan mədəniyyəti ilə maraqlanırdı. 1479-cu ildə portretlərini məşhur venesiyalı rəssam Centil Bellini tərəfindən çəkildi. Hazırda ən məşhur portretlərindən biri Londondakı Milli Portret Qalereyasında nümayiş olunur. Saqqalsız bir gəncə baxarkən çəkilmiş digər portreti də, 1950-ci illərdə İsveçrədə xüsusi bir kolleksiyada tapılıb. Gəncin o vaxt 20 yaşında olan Cem Sultan olduğu düşünülür. Çünki digər oğlu II Bəyazidin o vaxt 32 yaşı vardı. Fatehin oğlu II Bəyazid çox dindardı. Bellininin Topqapı Sarayındakı məşhur rəsmini və digər əsərlərini çıxardı. Eləcə də, məşhur rəssamın sarayın bəzi divarlarına çəkdiyi freskləri suvadı.

II Mehmet "Avni” təxəllüsü ilə divanlar yazıb. Sarayındakı 185 şairdən 30-na maaş verib. Fateh oxumağı çox sevirdi. Sultan Süleyman Qanunidən əvvəl qanunnamə və konstitusiyanə o hazırlamışdı.

Fateh fars və ərəb dillərində yazılan əsərləri orijinaldan oxuya bilirdi. 1466-cı ildə Ptolomeyin xəritəsini ərəb dilinə tərcümə etdirdi. Fəlsəfə ilə də maraqlanırdı. Trabzon Yunan İmperiyasını Osmanlı torpaqlarına birləşdirdikdən sonra filosof Amirutsini sarayına apardı. Onunla tez-tez fəlsəfədən danışırdı.

Topqapı Sarayında Aristotel və Tomas Akvinasın da əsərləri daxil olmaqla, böyük bir kitabxana qurmuşdu. Bir çox araşdırmaçıya görə, müasir tarixin yazılması Fatehin Osmanlı İmperiyasındakı hakimiyyəti dövründə başlayıb.

Professor Süheyl Ünvər 1940-cı ildə Topqapı Sarayında bir dəftər tapdı. Bu dəftər Fatehin uşaqlıq dövrünə aid idi. Dəftərdə at başları, leylək, bayquş və qartal fiqurları vardı. Fateh müəllimlərinin və ya ətrafındakıların karikaturalarını çəkmişdi. Dəftərdə yunan hərfləri, çiçək motivləri və fars qoşmaları da vardı. Osmanlı sultanının bioqrafiyası və 17 ilindən bəhs edən əlyazması Topqapıda saxlanılır.

Fateh Osmanlı təbəəliyində olan bütün xalqların dinlərinə bərabər münasibət göstərmişdi.

Mustafanın ölümü

Osmanlının yeddinci hökmdarı 1481-ci ilə qədər taxtda qaldı. 25 yürüşdə şəxsən iştirak etdi.

Otluqbeli döyüşündə Ağqoyunlu hökmdarı Uzun Həsəni məğlub etdikdən sonra zəfərini qeyd etmək üçün 40 min əsiri azad etdi. Ağqoyunlu ilə gərgin münasibətlərə baxmayaraq, onun xanımlarından biri Əminə Gül Bahar Xatun II Bəyazid dövründə Ağqoyunlu sarayına gəlin gedən Gövhərxan Sultanın anası idi. Gövhərxan Xatun Uzun Həsənin oğlu Uğurlu Məhəmməd Bəylə evlənmişdi.

II Mehmet fəthləri sayəsində Osmanlı torpaqlarını 900 min kvadrat kilometrdən 2 milyon 214 min kv.km-ə qədər artırmışdı.

Hakimiyyəti illərində iki imperiya, dörd krallq və 11 qraflığı Osmanlıya tabe etdi. Sultan Mehmet ehtiyatlıydı, amma verdiyi bütün qərarları mütləq həyata keçirirdi. İrəli getmək istəyən əsgərləri savaşa təşviq edirdi və dövlət idarəçiliyi məsələsində olduqca sərt anlayışı vardı.

Fatehin ən sevimli oğlu Şahzadə Mustafa idi. Mustafanın müəmmalı ölümü onu çox kədərləndirdi. Venesiyalı səyyah və yazıçı Ancello Covanmariya Şahzadə Mustafanın xidmətində idi. O, Fatehin böyük kədəri haqda bunları yazmışdı: "Yerdəki xalçaları yığışdırdı və kirin üstündə dayanıb oğluna yas tutdu. Tozları yerdən alıb başına tökdü. Üzünü, dizini döydü, nalə çəkdi. Üç gün üç gecə belə qaldı”.

Fateh Venesiya kralı tərəfindən planlaşdırılan 14 sui-qəsd cəhdindən xilas olmuşdu.

Fatehin ölümü

Fateh 1481-ci ildə səfərə çıxdı. Ancaq yolun əvvəlində xəstələndi. Əslində, səfərə çıxmadan əvvəl də səhhəti yaxşı deyildi, həkimlər at minməyi məsləhət görməmişdilər. Buna baxmayaraq, yola çıxdı və 1481-ci il mayın 3-də Gəbzə yaxınlığındakı Hünkar düzündəki düşərgədə vəfat etdi. Vəfatından sonra ölümü gizlədildi. Sultanın hamama ehtiyacı olması adı altında gizli olaraq, cənazəsinin gizlicə saraya gətirildiyi deyilir. O dövrdə Şahzadə Bəyazid və Şahzadə Cemə xəbər göndərildi. Fatehin öldüyü xəbəri yayıldıqdan sonra sarayda çaxnaşma başladı.

Qaramanlı Məhməd Paşa Şahzadə Cemin tərəfdarı olduğu üçün edam edildi. Hər yer talan edilməyə başladı. Bu vaxt hər kəs öz tərəfdarlarını taxta çıxarmağa çalışarkən, Fatehin sarayın bir qaranlıq otağındakı cənazəsi yaddan çıxmışdı. Baltaçılar kəndxudası Qasım adlı bir şəxs II Bəyazidə yazdığı məktubda cənazənin üstündə üç gün, üç gecə şam yandırılmadığını və qoxudan cəsədə yaxınlaşmağın az qala mümkün olmadığını deyirdi. Daha sonra daxili orqanları çıxarıldı. Amma bundan əvvəl paltarı çıxarılmalıydı. Amma havanın isti olması səbəbindən cəsəd çürüyürdü və paltar bədənə yapışmışdı. Bu səbəbdən də paltarın sol qolu kəsilməli idi. Kəsilmiş paltar bu gün də Topqapı Sarayındadır. II Bəyazid paytaxta gələnə qədər bu şəkildə saxlanıldı. Ölümündən sonra oğlu Bəyazid taxta çıxdı. Sultan İstanbuldakı Fateh Məscidindəki məqbərədə dəfn olundu.

Kilsə zəngləri

Fatehin ölümündən əvvəl hara yürüş edəcəyi dəqiq bilinmir. Çünki o, bu məlumatı təhlükəsizlik baxımından çox gizli saxlamışdı və heç kimə deməmişdi. Lakin tarixçilər yürüşün Misir və ya Romaya edilə biləcəyini təxmin edirlər. Ancaq digər mənbələr və tarixçilər fərqli yerləri fəth etmək istəyində olduğuna inanırlar.

Fateh dəniz məhsullarını, xüsusən də xərçəng və kürünü çox sevirdi. Buna görə qut (podaqra) xəstəliyinə tutulduğu deyilir. Bununla yanaşı, onun zəhərləndiyini düşünən tarixçilər də var. Öləndə Papa Vatikan kilsəsinin zənglərini üç gün, üç gecə çaldırdı.

Osmanlı türklərinin İstanbulu fəth etdiyi gün xristianlar tərəfindən "dünyanın sonu” adlandırılır. Qərbdə aparılan sorğulara görə, ağla ilk gələn Osmanlı sultanı odur.