Azərbaycanda  dövlət hesabına hüquqi yardım, vətəndaşların yüksək keyfiyyətli hüquqi yardım  almaq kimi konstitutsiya hüququnu, həmçinin  ədalət mühakiməsinə əlçatanlığını   təmin etmək və onlar üçün  hüquqi prosedurlarda iştirak etmək imkanları yaratmaq üçün əhəmiyyətli bir vasitədir. Bu hüquq xüsusilə maddi imkanları məhdud olan vətəndaşlar üçün vacibdir, çünki hüquqi proseslər adətən yüksək xərclərlə müşayiət olunur və bu, hüququn reallaşdırılmasını  çətinləşdirə bilər. Lakin bu sahədəki mövcud problemlər və çətinliklər, Azərbaycanın hüquqi yardım sistemini daha effektiv etmək və vətəndaşların ədalət mühakiməsinə  çıxışını təmin etmək üçün müvafiq islahatların aparılmasını zəruri edir.

1. Azərbaycan qanunvericiliyinə görə, dövlət hesabına hüquqi yardım yalnız müəyyən şərtlərə cavab verən şəxslərə göstərilir. Bu, əksər hallarda yalnız şəxsin maddi vəziyyəti, yəni gəliri və mülkiyyəti əsas götürülərək qiymətləndirilir. Lakin, bu yanaşma bütün hallarda ədalətli və düzgün olmur, çünki bəzən müvafiq hüquqi yardım üçün əhəmiyyətli ehtiyacları olan şəxslər, texniki səbəblərdən yardım ala bilmirlər.

2. Azərbaycanda dövlət hesabına hüquqi yardımın keyfiyyətinə bu yardıma görə vəkillərə ödənilən haqqın məbləği birbaşa təsir göstərir. Hazırda dövlət hesabına hüquqi yardım üçün vəkillərə ödənilən məbləğin 1 saat üçün 6 manat olması, bu xidmətin keyfiyyətini və vəkillərin müvafiq işlərə  səyini azaldır. Bu, xüsusilə hüquqi yardımdan faydalanan vətəndaşların ədalətli və yüksək keyfiyyətli xidmət almaq imkanlarını məhdudlaşdırır. Vəkillər  işlərini müəyyən bir məbləğ qarşılığında yerinə yetirirlər. Əgər ödənilən məbləğ çox aşağıdırsa, vəkillər daha çox iş qəbul etməyə çalışacaq, lakin bu, hər bir işə ayrılan vaxtın və diqqətin azalmasına səbəb ola bilər. 6 manat saatlıq qiymət çox aşağıdır və vəkillər bu məbləği qazanmaq üçün daha çox iş qəbul etməyə çalışa bilər, bu isə hər bir  işə verilən diqqətin azalmasına gətirib çıxarır. Aşağı ödənişlər, hüquqi yardımın keyfiyyətinə mənfi təsir göstərə bilər. Vəkillər bu cür ödənişlərə görə işə daha az vaxtını ayıra bilər, lazımi araşdırmaları, məhkəmə iclaslarına hazırlığı və digər hüquqi xidmətləri tam şəkildə təmin etməkdə çətinlik çəkə bilərlər. Bu, nəticə etibarilə hüquqi yardımdan faydalanan şəxslərə keyfiyyətli hüquqi yardım göstərilməməsi   ilə nəticələnə bilər.

Aşağı ödənişlər, vəkillərin peşəkar inkişafını da ləngidə bilər. Hüquqi yardıma ayrılan məbləğin artırılması, vəkillərin təlim və təhsilinə, həmçinin daha təcrübəli hüquqşünasların bu sahəyə cəlb edilməsinə şərait yaradardı. Dövlət hesabına hüquqi yardıma görə ödənilən  məbləğlərin  aşağı olması, maddi vəziyyəti zəif olan şəxslərin hüquqi yardımdan tam şəkildə faydalanmalarını məhdudlaşdırır və beləliklə, ədalətə çıxışın bərabər olmaması ilə nəticələnə bilər. Əgər dövlət hesabına ödənilən  hüquqi yardımların keyfiyyəti aşağıdırsa, maddi vəziyyəti yaxşı olan şəxslər daha yaxşı hüquqi xidmət əldə edəcək, zəif vəziyyətdə olan şəxslər isə məhdud imkanlarla qalacaq.

3. Hüquqi yardımdan istifadə etmək istəyən şəxslərin bu barədə kifayət qədər məlumatı yoxdur. Xüsusən, əhalinin əksər hissəsi bu hüquqdan necə istifadə etməli olduqlarını bilmirlər. Dövlət hesabına hüquqi yardımın necə əldə ediləcəyi barədə məlumatlılıq və maarifləndirmə çox məhduddur.

4. Prosesin Aydın Olmaması: Hüquqi yardım almaq üçün müraciət prosesinin mürəkkəbliyi, bəzi vətəndaşları bu xidmətdən istifadə etməyə çəkindirir. Müraciət etmək üçün tələb olunan sənədlərin sayı və tələblər bəzən müraciət edən şəxslər üçün qarışıq və çətin olur.

5. Formal vəkillik: Təəssüf ki,Azərbaycan Respublikası Vəkillər Kollegiyası tərəfindən nə qədər ciddi mübarizə aparılsa da,dövlət hesabına hüquqi yardım göstərilməsində formal vəkillik problemi mövcud olmaqdadır. Formal vəkillik anlayışı, əsasən, hüquqi xidmətlərin yalnız rəsmi olaraq göstərilməsi, lakin real mənada vətəndaşların hüquqlarının qorunması və müdafiəsi məqsədinə xidmət etməməsi ilə bağlıdır. Bu halda, vəkillər yalnız rəsmi qaydada işin üzərində dururlar, amma keyfiyyətli hüquqi yardım vətəndaşların hüquqlarını müdafiə etməkdən çox, prosedurla bağlı formal tələbləri yerinə yetirmək üzərində fokuslanırlar. Vəkillər, bəzi hallarda məhkəmə iclaslarında yalnız rəsmi olaraq iştirak edirlər, amma müvafiq işə ciddi yanaşmadan, müdafiə və ya hüquqi mübarizə prosesini effektiv şəkildə aparmırlar. Formal vəkillikdə, vəkil və vəkilin hüquqi yardım göstərdiyi şəxs arasında real əlaqə olmur.Vəkil hüquqi yatdım göstərdiyi şəxsin  hüquqlarını real müdafiə etməkdən çox, yalnız formal olaraq hüquqi yardım təqdim edir.

 Azərbaycan  Respublikası Vəkillər Kollegiyası, Kollegiyanın Sədri Anar Bağırovun rəhbərliyi altında  formal vəkilliklə mübarizə  və dövlət hesabına  hüquqi yardımın  keyfiyyətinin  artırılması  istiqamətində əhəmiyyətli işlər görməkdədir. Azərbaycan Vəkillər Kollegiyası, ölkədəki vəkillik sisteminin peşəkar fəaliyyətini tənzimləyən, inkişaf etdirən və nəzarət edən ən mühüm təşkilatdır. Bu təşkilat həmçinin dövlət hesabına hüquqi yardımın təmin edilməsi, formal vəkillik hallarının qarşısının alınması və vəkillərin peşəkar etik qaydalara riayət etmələrinin təmin olunmasında mühüm rol oynayır. Kollegiyanın sədri Anar Bağırov, bu istiqamətdə bir sıra təşəbbüslər həyata keçirmiş, lakin hələ də mövcud problemlərin həlli üçün əlavə addımların atılması vacibdir. Vəkillər Kollegiyası, vəkillərin peşəkar bacarıqlarının inkişafı üçün mütəmadi olaraq təlimlər və seminarlar təşkil edir. Bu tədbirlər vəkillərin hüquqi biliklərini və göstərilən hüquqi yardımın  keyfiyyətini artırmağa yönəldilib.

Etik qaydalar və peşəkar standartlar üzrə xüsusi təlimlər keçirilməklə, vəkillərin yalnız hüquqi mütəxəssis kimi deyil, həm də etik və məsuliyyətli bir şəxs olaraq fəaliyyət göstərmələri təmin edilir. Kollegiya, dövlət hesabına hüquqi yardım göstərən vəkillərin fəaliyyətinin izlənməsi və monitorinqi üçün tədbirlər həyata keçirir. Bu tədbirlər  hüquqi yardımların keyfiyyətini artırmaq məqsədini güdür. Vəkillər, müvafiq qaydalara uyğun olaraq dövlət hesabına göstərilən hüquqi yardıma  daha ciddi yanaşırlar. Kollegiya tərəfindən vəkillər üçün müəyyən hesabatlılıq və nəzarət mexanizmləri yaradılıb, vəkillərin dövlət hesabına  göstərdikləri  hüquqi yardımın  keyfiyyətinin daim yoxlanılması məqsədilə müxtəlif tədbirlər görülür. Kollegiya vətəndaşları hüquqi yardımın mövcud imkanları və xidmətlərin keyfiyyəti barədə maarifləndirmək məqsədilə müxtəlif maarifləndirmə kampaniyaları təşkil edir. Bu, xüsusilə dövlət hesabına hüquqi yardım haqqında məlumatlılığı artırmağa yönəlmişdir.Vəkillərin onlayn platformalarda fəaliyyətinin genişləndirilməsi məqsədilə, Azərbaycan  Respublikası Vəkillər Kollegiyası, rəqəmsal sistemlərdən istifadəni təşviq edir. Bu, hüquqi yardıma müraciət edən şəxslərin rahat şəkildə müvafiq hüquqi xidmətlərə çıxışını təmin edir və onların  hüquqlarının effektiv müdafiəsini asanlaşdırır.

1. Hüquqi yardımdan faydalanmaq istəyən şəxslər üçün müraciət prosesi sadələşdirilməli, prosedurlar daha şəffaf və anlaşılan olmalıdır. Bunun üçün dövlət orqanları, hüquqi yardımın necə əldə olunması ilə bağlı geniş məlumatlandırma kampaniyaları keçirməli, həmçinin yerli icmalarla əməkdaşlıq edərək maarifləndirmə işlərini gücləndirməlidir.

2. Dövlət hesabına hüquqi yardım göstərən vəkillərin və hüquqşünasların peşəkarlığını artırmaq üçün təlim və təhsil proqramları təşkil olunmalıdır. Vəkillərin və hüquqşünasların işi daha yaxşı nəzarət altında olmalı, bu işə daha çox resurs ayrılmalıdır ki, onlar vətəndaşlara yüksək keyfiyyətli hüquqi yardım  göstərə bilsinlər.

3. Hüquqi yardım yalnız müəyyən iqtisadi vəziyyəti olan şəxslərə deyil, bütün ehtiyacı olan vətəndaşlara göstərilməli,o cümlədən sosial vəziyyətindən asılı olmayaraq müxtəlif hüquqi məsələlərdə dövlət hesabına hüquqi yardım göstərilməlidir. Bu, daha geniş təbəqələrin hüquqi yardıma  bərabər çıxışını təmin edər.

4. Dövlət hesabına hüquqi  yardımdan əlavə, vətəndaşlara  müəyyən məhkəmə və digər hüquqi xərcləri ödəmək üçün maddi yardımlar da verilə bilər. Bu, xüsusilə ailə hüququ, cinayət hüququ və digər mülki məsələlərdə hüquqi yardıma ehtiyacı olan şəxslərin vəziyyətini yaxşılaşdırar.

5. Rəqəmsal dövrün tələblərinə uyğun olaraq, hüquqi yardım prosesləri elektronlaşmalı, vətəndaşlar dövlət hesabına hüquqi yardım üçün onlayn müraciət edə bilməlidirlər. Bu, həm müraciət prosesini sürətləndirər, həm də müxtəlif bölgələrdə yaşayan şəxslərə dövlət hesabına hüquqi yardım əldə etmək imkanları yaradar.

6. Dövlət hesabına hüquqi yardımın keyfiyyətinin yaxşılaşdırılması  üçün bu yardıma görə vəkilə ödənilən ödəniş məbləğinin artırılması zəruridir. Məbləğin artırılması aşağıdakı səbəblərdən vacibdir:

Yüksək ödənişlər, hüquqi yardıma ehtiyacı olan şəxslərə daha yaxşı xidmət göstərməyə təşviq edər. Bu, həm də vəkillərin müvafiq işə daha çox vaxt və enerji sərf etmələrini təmin edər. Yüksək ödənişlər, hüquqi yardımın keyfiyyətini artırmağa şərait yaradar. Vəkillər hər bir işə daha ciddi yanaşar, müvafiq hüquqi araşdırmalar və hazırlıq proseslərinə vaxt ayıra bilərlər. Yüksək ödənişlər, vəkillərin təhsilini və peşəkar inkişafını dəstəkləyər. Bu, hüquqi yardımların daha keyfiyyətli olmasını  təmin edər.Yüksək ödənişlər, hüquqi yardımdan faydalanan vətəndaşların hüquqlarının keyfiyyətli  şəkildə müdafiə olunmasına, yəni ədalətə bərabər çıxışın təmin edilməsinə kömək edər. Dövlət hesabına hüquqi yardım göstərən vəkillərin peşəkar səviyyəsini artırmaq üçün daha ciddi təlim və təhsil proqramları tətbiq edilməlidir. Vəkillərin praktiki iş təcrübəsi ilə yanaşı, etik və peşəkar standartlar üzrə təlimlərə cəlb edilmələri vacibdir. Vəkillik təlimlərinin daha çox praktiki tərəfə yönəldilməsi zəruridir.Məsələn, məhkəmələrdə hüquqi müdafiə üsulları, vəkilin hüquüi yardım göstərdiyi şəxslə  münasibətləri, etik məsələlər və digər praktiki mövzulara dair təlimlər mütəmadi olaraq keçirilə bilər. Dövlət hesabına hüquqi yardım göstərən vəkillər  yalnız rəsmi qaydada işləri qəbul etmək deyil, həm də hüquqi yardım göstərdikləri şəxslərin  hüquqlarını aktiv şəkildə müdafiə etmək məsuliyyətinə malikdirlər. Bunun üçün, bu yardımı  göstərən vəkil xidmətlərinin keyfiyyəti daima nəzarətdə saxlanmalı və vəkillər müvafiq olaraq fəaliyyətlərinə dair hesabat verməlidir.Həmçinin dövlət hesabına hüquqi yardım fəaliyyəti ilə bağlı nəzarət və qiymətləndirmə mexanizmləri gücləndirilməlidir ki, bu işi görən vəkillər yalnız formal iştirakla kifayətlənməsinlər.

7. Vəkillərin yalnız öz işlərini peşəkar şəkildə yerinə yetirməklə yanaşı, ictimai məsuliyyət daşımaları təşviq edilməlidir. Vəkil həmçinin bəşəri hüquqlar və sosial ədalət məsələlərində aktiv olmalı və keyfiyyətli hüquqi yardım göstərməyə çalışmalıdır.

8. Vəkillərin etik davranış kodeksinin tətbiqi gücləndirilməli, hər hansı bir vəkilin formal vəkilliyi ciddi cəzalandırılmalıdır.Yeri gəlmişkən,bu gün Vəkillər Kollegiyasının Rəyasət Heyəti formal vəkilliklə məşğul olan vəkillər barədə ciddi cəzalar tətbiq etməkdədir.

9. Vətəndaşlar arasında hüquqi maarifləndirmə gücləndirilməlidir ki, onlar yalnız formal iştirakdan ibarət olan hüquqi yardımı deyil, həm də real keyfiyyətli hüquqi yardımı tələb etsinlər. Dövlət tərəfindən hüquqi yardıma müraciət edən şəxslərin nəzarət mexanizmləri inkişaf etdirilməli və onlara hüquqi yardımın keyfiyyəti ilə bağlı məlumatlar təqdim edilməlidir.

10. Dövlət hesabına hüquqi yardım göstərilməsinə dair şəffaflıq və hesabatlılıq artırılmalıdır ki, vətəndaşlar yardımdan  faydalana  və hüquqi yardımı düzgün şəkildə seçə bilsinlər.

Yuxarıda da qeyd etdiyim kimi, Azərbaycan  Respublikası Vəkillər Kollegiyası Anar Bağırovun rəhbərliyi altında formal vəkillik və dövlət hesabına göstərilən hüquqi yardımın keyfiyyətini artırmaq üçün bir sıra əhəmiyyətli təşəbbüslər irəli sürmüşdür. Lakin dövlət hesabına göstərilən hüquqi yardıma  görə vəkillərə ödənilən haqqın  artırılması, peşəkar inkişafın dəstəklənməsi, keyfiyyətə nəzarət mexanizmlərinin gücləndirilməsi və şəffaflığın artırılması kimi daha genişmiqyaslı tədbirlərin həyata keçirilməsi ilə hüquqi yardımın keyfiyyəti və vəkillik fəaliyyətinin cəmiyyətə olan faydası daha da artırıla bilər. Bu addımlar, vətəndaşların hüquq və ədalətə çıxışını asanlaşdıracaq və ədalətli hüquqi mübarizənin həyata keçirilməsinə imkan yaradacaqdır. Azərbaycanda dövlət hesabına hüquqi yardım, qanunvericilik baxımından təmin edilsə də, yuxarıda da qeyd etdiyim  kimi, praktikada hələ də ciddi problemlərlə üzləşir. Dövlətin bu sahədə daha fəal və effektiv müdaxiləsi, hüquqi yardıma ehtiyacı olan şəxslərin  keyfiyyətli hüquqi yardım əlçatanlığını tam şəkildə  təmin edər. Hüquqa bərabər çıxış və ədalət mühakiməsinə əlçatanlıq hüquqi dövlətimiz üçün əsas prinsipdir. Bu baxımdan hüquqi yardım daha keyfiyyətli  və geniş əhatəli  olarsa, Azərbaycanda ədalət sisteminin daha  da  bərabər və inklüziv olması təmin edilə bilər.