BİZİM DERDİMİZ IRKÇILIK YAPMAK DEĞİL HERBİR BİREY BAĞLI OLDUĞU KÖKÜNÜ BULSUN. BULSUN Kİ ..!! yaprak gibi ordan oraya çekilip götürülmesin
Tarihi kaynaklar ve halk günlüğünde Canbek ve Cihan Bey adıyla anılan aşiret adının Tatar Türk menşeili Altınordu Devleti İlhanlarından Canı Bek ile Kırım Hanı Canbek Giray’ın isim olarak kullandığı tarihi kaynaklardan yer alır.
Oğuz, Uygur, Kıpçak, Kazak, Özbek Türk boylarına mensup İlhanlı Devleti’nin 1243 yılında yapılan Köse Dağ Savaşıyla Selçuklu’yu yenip bir buçuk asır Anadolu’da hakimiyet kurdukları, bu süre içerisinde onlarca Tatar Türk Aşiretinin Anadolu’yu yurt edindiğini tarihi kaynaklar ve günümüze ulaşmış uzantılarından anlaşılır.
Cihan Beğ ya da Cihan Şah adlı aşiret, oymak, yerlemiş yeri adlarına ilişkin bilgiler ise, XV ve XVI. Yüzyıl Osmanlı kaynaklarında yer alır. Bozulus Türkmen taifesi içerisinde bulunduğu anlaşılan Cihan Beğli adlı küçük bir obanın Diyarbakır/Amid Sancağı Garb Amid Nahiyesi idari sahasında, Cihan Şah Beğli adlı bir obanın Adana/Özerili Nahiyesi idari sahasında, Cihan Hatun adlı bir obanın Konya/Akşehir idari sahasında ve Cihan Şah adlı küçük bir obanın Bozok/Sorgun Kazası Osmanpaşa Nahiyesi idari sahasında bulunduğu yine söz konusu yüzyıl kaynaklarından anlaşılır.
Canbekli ve ya Cihan Beğ adın aynı isimden bozulmuş mu, yoksa bunlar bir birinden farklı aşiret mi konusuna kaynaklarda tam olarak karşılık bulamıyoruz. Nüfusları parkamla sayılacak az olan bu küçük obaların bir asır gibi kısa bir süre içerisinde nasıl Orta Anadolu’nun en güçlü aşiret teşekküllerinden birisi olduğu konusuna ise kısmen karşılık bulabiliyoruz.
Canbekli Aşiret teşekkülünü XVII. Yüzyıl sonlarından itibaren Osmanlı kaynaklarında görüyor ve daha evvelki yüzyıllarda Bozulus, Atçeken, Rişvan, Boynu İnceli gibi Türkmen teşekkülleri arasında hareket etmiş Ulus, Koyunlu, Esp Keşan, Zakirli (Zeyveli), Herdili (bu Herikli olmalı) gibi Türkmen aşiretleriyle birlikte hareket ettiğini anlıyoruz.
XVII. Yüzyıl sonlarında Zorunlu Rakka İskanına tabi tutulduğu, bunlarında pek çok Türkmen Aşireti gibi bu iskandan firar ederek Anadolu içlerine geri geldiklerini ve bunlardan bazı obaların Konya toprakları Tuz Gölü’nün batı yakasında yerleştirilirdiğini, bazı obalarının da 1701 yılında Afyon/yöresinde iskanlarının yapıldığını Osmanlı kaynaklarından anlıyoruz.
1750 yılında Arapkir Kazası idari sahasında kaydolunan ve Türkmen Aşireti olduğu vurgulanan aşirete bağlı bazı obaların, 1783 yılında Çankırı, Ankara, Viranşehir, Bolu havalesinde yaşadıkları, bazı obalarının Çerkeş Kazası havalisinde bulunan yaylalarda yayladıkları, bazı obalarının Ulaş İlçesi Karagöl köyü, Kangal İlçesi Pınargözü köyü, Divriği İlçesi yöresi ve Yozgat'ın Aydıncık İlçesi köylerinde yurt tuttukları bilgileri aktarılır. Aşiret/Teşekkül üyelerinin Ankara, Konya, Aksaray havalisine iken söz konusu aşiretlerden topladığı 100 bin civarında koyun ile İstanbul’un yıllık et ihtiyacını karşıladığı 1820 yılı Osmanlı kaynaklarında yer almıştır. Tarihte Konya idari sahasında Aşiret-î Cihanbeyli adı ile kaza statüsünde bir yerleşim yeri oluşturdukları ve Tuz Gölü, Akşehir Gölü ile Haymana Platosu arasında bulunan geniş bölgeye Cihanbeyli Platosu adı verdikleri anlaşılır.
Aşiret üyelerinin Cihanbeyli Kazası Sülüklü Nahiyesinde 114 nüfusla, Boyalı, Zaferiye, Hatırlı, Içkışla, Sinanlı köylerinde, Konya yöresinde kurulmuş Çeltik köyünde 129 nüfusla, Bölükbaşı köyünde 56 nüfusla, Ali Cumuk köyünde 19 nüfusla, Çıvdır köyünde 35 nüfusla, Piribeyli köyünde 69 nüfusla, Toprakpınar köyünde 10 nüfusla, Viran köyünde 11 nüfusla, Beşeşikli köyünde 28 nüfusla, Ağzıaçık köyünde 40 nüfusla, Sarıkaya köyünde 25 nüfusla, Yunak köyünde 42 nüfusla, Cazbaşı köyünde 18 nüfusla, Pirkadiruşağı köyünde 18 nüfusla, Kurtoğlu köyünde 30 nüfusla, Kelhasan köyünde 42 nüfusla, Küçükhasançiftliği köyünde 34 nüfusla, Uzunoğluçiftliği köyünde 47 nüfusla, Ada köyünde 36 nüfusla, Hacıömeroğlu köyünde 23 nüfusla, Esmanuşağı köyünde 49nüfusla, Alahacılı köyünde 47 nüfusla, Böğrüdelik köyünde 13 nüfusla, Hacımusaoğluçiftliği köyünde 45nüfusla, Saray köyünde 25 nüfusla, Sincik köyünde 15 nüfusla, İmamoğlu köyünde 26 nüfusla, Kesikkavak köyünde 30 nüfusla, Odabaşıçiftliği köyünde 55 nüfusla, Toloğlu köyünde 8 nüfusla, Hacıfasıllı köyünde 22 nüfusla, Bıçakolu köyünde 17 nüfusla, Sığırcık köyünde 25 nüfusla, Yabacı köyünde 31 nüfusla, Kurtuşağı köyünde 6 nüfusla, Konakvermezikebir köyünde 14 nüfusla, Yozluca köyünde 16 nüfusla, Cihanşah köyünde 9 nüfusla, Torunlar köyünde 21 nüfusla, Kirazoğlu köyünde 18 nüfusla, Renkoğlu köyünde 32 nüfusla, Şeyhahmetli köyünde 32 nüfusla, Köseler köyünde 20 nüfusla, Toprakpınarıasası köyünde 22 nüfusla, Piri Sultan köyünde 9 nüfusla, Tacir köyünde 46 nüfusla, Eskil adlı yerleşim yeri (Eskiil Kazası olmalı) 26 nüfusla, Eskiçavuş köyünde 28 nüfusla, Özbek köyünde 44 nüfusla, Ardıçviran köyünde 20 nüfusla yaşadıkları 1851 yılı Osmanlı kaynaklarında yer alır.
Söz konusu yıllarda Alişan Bey adlı bir reis (müdür) liderliğinde hareket ettiği anlaşılan aşirete 1850 yılında kaymakamlık statüsü verilerek 5 bin kuruş maaş ile Ali Ağa adlı bir kaymakam tayin edilmiştir. Karaman, Konya, Aksaray yöresinde kurulmuş Çeltik, Aliçomak, Viran, Ağzıaçık, Yunak, Kürdoğlu, Küçükhasançiftliği, Ata, Esaduşağı, Büğrüveled, Hacıfazlı, Sığırcık, Bozluca, Renkoğlu, Tabanpınarı, Bozbaşı, Çaybaşı, Selçuklu, Katarlı, Uzunoğlu Çiftliği, Akhacılı, Hacı Musaoğlu Çiftliği, Sencik, Keskin Fuad, Tunoğlu, Bıçakoğlu adlı köylerde yaşadıkları kaydolunmaktadırlar.
Aksaray Kazası ve Haymana Kazasına iskan ettirildikleri anlaşılan aşiret üyelerinin, Haymana Kazası Saray köyünde, Çorum/İskilip Kazası Bayat Nahiyesi Kuruçay (Sivas) köyünde 283 nüfus, Çorum Merkez Güllücek köyünde 66 nüfus, Sarışeyh köyünde 13 nüfus, Kösürelik köyünde 25 nüfus, Oluközü köyünde 73 nüfus, Elbazoğlu köyünde 13 hane, Saraylı köyünde 37 nüfus, Gölyeri köyünde 8 nüfus, Darılık köyünde 6 nüfus, Aktaş köyünde 10 nüfus, Kavacık köyünde 9 nüfus, Aksu köyünde 7 nüfus, Şemi köyünde 13 nüfus, Aksoku köyünde 29 nüfus, Pekmezli köyünde 39 nüfus, Eskice köyünde 13 nüfus, İleminli köyünde 48 nüfus, Kireçocağı köyünde 17 nüfus, Mislerovacığı köyünde 12 nüfus, Şabna-Şenbe köyünde 73 nüfus, Hortumca köyünde 10 nüfus, Sırıklı köyünde 22 nüfus, Kınık köyünde 24, Demircideresi köyünde 10 nüfus, Karahisar köyünde 27 nüfus, Aksungur köyünde 17 nüfus, İnalözü köyünde 20 nüfus, Bekaroğlu köyünde 13 nüfus ve Sungurlu İlçesi Demirşeyh köyünde 1 nüfusla, yaşadığı 1840’lı yıllara ait kaynaklarda yer alır.
Aşiret üyelerinin Zile Kazası/Kızılkünbet Nahiyesi (Aydıncık İlçesi) idari sahasında kurulmuş Kösreliktatar, Yenice, Eskikuyucak, Aşağıdona (26 hane), Sancı (10 hane), Sakızlık, İsmailoğlu (11 hane), Köroğlu, Cerit, Toraman (41 hane), Üzümlük, Kırkdilim, Güroğlu, Mollaismailli, Benlioğlu, Solağış, Dirgenli, Kırmaluç, Üzümlük, Doğanoğlu, Baydiğin (7 hane), Kocabekiroğlu (29 hane), Kuyu köyleri, Sorgun İlçesi Çamurlu köyü, Ortaköy İlçesi Kuyucak, Aştavul ve Cevizli köyünde yurt tuttukları 1835 yılı Osmanlı kaynaklarında yer alır.
1857 yılında Divriği Kazası Hargün (Yağbasan) karyesinde, 1880 yılında Kırşehir Sancağı idari sahasında 500 hanede yurt tuttuğu anlaşılır. Aşiret üyelerinin Çorum yöresinde kurulmuş Tatar, Elbiz, Kınıkdeliler, Pınarçay, Şeker köylerinde, bir obanın Mecitözü İlçesi Kayı köyünde, bir obanın Uğurludağ İlçesi Kır köyünde, bir obanın Osmancık İlçesi, bir obanın Budak-özü (Sungurlu) Kazası idari sahası, bir obanın İskilip İlçesi yöresi ve İkipınar köyü, bazı obalarının de Çankırı yöresinde yaşadığı tarihi vesikalardan anlaşılır.
Bozok/Kızılkocalı Kazası Evci köyünde 2 nüfusla, kayıtlı aşiret üyesi, Yozgat/merkezi Nohudlu mahallesinde 6 nüfusla, kaydolunmuş Cihanbeyli sülale adı almış oymak, Zara Kazası Akyazı-Kuzviran karyesinde Cihanbeyli sülale adı almış oymak, Kangal İlçesi Külekli köyü Dedeler mezrasında Canbekli-Dedeler sülale adı almış oymak ve bu oymağın bir uzantısının söz konusu bölgede kurulmuş Kedolar mezrasında yurt tutmuş Dedeler-Canbekli sülale adı almış oymak, Akdağ Kazası Sobuçkavağı köyünde Cihanbeğoğlu sülale Belaçağıl köyünde Cihanbeğoğulları sülale adı almış oymaklar, Çorum merkez Uç mahallesinde yaşamış Cihanbeyli sülale adı almış oymakların bu aşirete bağlı oldukları anlaşılır.
Aşiret üyelerinin Sivas, Amasya, Koçgiri, Aziziye, Ankara, Cebel-i Kozan, Kengırı (Çankırı), Bozok, Kayseri, Çorum, Hısn-ı Mansur yöresinde bulundukları 1874 yılı Osmanlı kaynaklarından anlaşılır. Kangal İlçesi Elkondu, Güllüce, Halilbey, Irmaç, Korubaşı, Çamurlu, Sırçalı, Taşgeçit, Davutoğlu, Pınarözü, Karamehmetli, Kabakçevliği, Killik, Karagöl, Gebelikkatran, İğdeli, Minarekaya, Kırlangıç, Sultanpınar, Kapıkaya, Kürkçü, Diboğlu köyleri, Malatya/Battalgazi İlçesi Atabey köyü, Yazıhan İlçesi Eğribük köyü, Arguvan İlçesi Morhamam köyü ve Tokat/Zile İlçesi Küçükaköz köyünde yurt tuttukları belirtilmektedir.
Malatya/Mirömer mahallesinde Canbeklioğlu sülale adı ve Cubas Nahiyesi İspendere-i Ülya köyünde Cihanbekli sülale adı almış oymak, Şarkışla İlçesi merkezi ile Sivas İli merkezinde Canbek soyadı almış oymak, Tomarza İlçesi Karapınar köyünde Canıbek soyadı, Sarız İlçesi Ördekli köyünde Canbek soyadı, Pınarbaşı İlçesi Büyükkabaktepe ve Yoğunpınar köyünde Canıbek soyadı, Karakaya kasabasında Canbekler sülale adı, Develi İlçesi Alaylı köyünde Canıbek soyadı, Çorum şeher merkezi ve yörede kurulmuş Kapaklı, Bayatgediği, Bağcılar, Uçtular, Cemilbey adlı yerleşim yerlerinde Canbek soyadı aldıkları anlaşılır.
Aşiret üyesi bazı obaların Şarkışla İlçesi Akçakışla, Hanlı, Budak-özü Kazası Boğaz köyünde (Boğazkale İlçesi) 4 nüfusla kaydolundukları, Kırıkkale İline bağlı Karaahmetli köyü, Adıyaman/Gerger İlçesi Açma köyü, Çamiçi köyü, Dağdeviren köyü ile ayrıca aşiretin Hınıs ve Tercan yöresinde uzantılarının bulunduğu bilgisi aktarılır.
Aşiret üyesi 7 hane ailenin 1859 yılında Zile Kazası Karaçay köyüne iskan edildikleri ve Kayseri/Kocasinan İlçesi idari sahasında yurt tutmuş Canbek soyadı almış oymaklar ile Melikgazi İlçesi idari sahasında yurt tutmuş Canbek/Canıbek soyadı almış oymaklar ve Çorum/Uç mahallesinde Cihanbeyoğlu sülale adı almış oymağın bu aşirete bağlı oldukları anlaşılır.
Ekseriyeti Kurmançi lehçesiyle konuştuğu anlaşılan aşiret üyelerinin önemli bir kısmı kendisini Sünni Kürt adıyla tanımlarken, bir kısmı kendisini Kürt Alevî’si, bir kısmı da kendisini Türkmen Alevîsi olarak tanımladıkları görülmektedir. Türkmen Alevî’si inanç kültüründe bulunanlarının ekseriyetle Türk-İslam Tarikatlarından Uryan Hızır ve İmam Rıza Tarikat ocağına bağlı oldukları ve ocakzade oymakların Kangal İlçesi Kulaklı köyü, Aydıncık İlçesi Kırkilim köyü, Arguvan İlçesi Germişi köyü ile Emir mezrasında yaşadıkları inanç ve ibadet geleneklerini sürdürdükleri anlaşılmaktadır.
Not: Tarihte Kırım Hanı Canbek Giray bu adı isim olarak kullandığı ve 1903 yılında Kırım topraklarından, Osmanlı toprağına gelmiş ve Anadolu’da iskan edilmiş Hacı Canbek adlı Türk Aşireti’nin de bulunduğu Osmanlı kaynaklarından anlaşılır.
Canbek (Cihanbeğli) Teşekküllerine Bağlı Aşiretler: Ulus, Koyunlu’oğlu, Zakirli, (Zeyveli, Kara Dibek, Yarçekanlı, Esp Keşan, Herdili (Herdi-Herikli), Kara Dibek, Kara (Keli) Çorlu, Atmanlı, Mikailli, Siğanlı, Geyikli, Türkanlı, Halik Hanlı (Halil Hanlı), Şeybizinli, Çarekli, Bacanlı, Berçik Hanlı (Berikanlı-Berikanlı-Perçiganlı, Becaganlı), Abacı, Cerrah, Mumcu, Koca Bekiroğulları, Direg Hanlı (Dirijanlı), Şatırlar, Mürdlü, Geğel (Gerger), Japovalı, Sinemli, Şeyh Bali’yanlı Aşireti.
Kaynakça: Bağlı aşiretleri ve ayrıntılı bilgi için: Bilge Oğuz Yayınları arasında yayın hayatına geçirdiğimiz OĞUZ BOYLARI, Aşiret, Oymak, Cemaatler adlı kitabımızın SEÇERE baskısına bakınız
Araştırmacı Yazar
İsmail Uçakcı