Qədim Azərbaycan şəhəri İrəvan və onun əsas məhəllələrindən olan Təpəbaşıda ermənilər xalqımıza məxsus irsi sistemli şəkildə dağıtmağa başlayıblar və bu proses indi də davam edir. Hazırda Təpəbaşı məhəlləsi tamamilə məhv olmaq təhlükəsi ilə üz-üzədir. Azərbaycan ictimaiyyəti bununla bağlı UNESCO-ya müraciət ünvanlayıb. Müraciəti imzalayan 102 nəfər tanınmış elm və ictimaiyyət xadimi UNESCO-nu xalqımızın zəngin tarixi-mədəni irsinin ermənilər tərəfindən məhv edilməsinin qarşısının alınması üçün zəruri addımlar atmağa çağırıb. Müraciəti ünvanlayanlardan biri də Milli Məclisin deputatı, tarix elmləri doktoru, professor Anar İsgəndərovdur.

Kaspi.az professor A.İsgəndərovun “Təpəbaşı məhəlləsi Azərbaycan xalqına aid memarlıq irsidir” sərlövhəli məqaləsini təqdim edir.

Təpəbaşı məhəlləsinin Azərbaycan xalqına məxsusluğuna dair tarixi faktlar

Təpəbaşı məhəlləsindəki məscidlər, hamamlar onun Azərbaycan xalqına məxsus memarlıq irsi olduğunu sübut edir. Həmin məhəllənin əhalisinin əsas hissəsinin türk-müsəlman əhali olması, yalnız çar hökumətinin köçürmələri hesabına bu faiz nisbətində müəyyən dəyişikliklərin yaranması 1831-ci ilə məxsus kameral təsvirdən də aydın görünür. Həmin təsvirdən çıxarış bizə bunu deməyə imkan verir: Təpəbaşı məhəlləsi İrəvanın qərb hissəsini əhatə edirdi.

Şəhərin Təpəbaşı hissəsinə aid olanlar:

1) Kənəkir yolundan solda yerləşən Abihəyat məhəlləsi;

2) Zəngi çayının solunda, Kənəkir kəndindən aşağıda yerləşən Qızılqala məhəlləsi;

3) Zənginin həmin tərəfində, Qızılqala məhəlləsindən aşağıda yerləşən Dərəbağ məhəlləsi;

4) Körpüdən yuxarıda, həmin yerdə yerləşən Dərəkənd məhəlləsi;

5) Zənginin digər tərəfində, Dərəbağla üz-üzə yerləşən Dəlmə məhəlləsi;

6) Noraguğ məhəlləsi.

Bütün bu məhəllələr bağlardan ibarətdir və qış vaxtı buralarda heç kim yaşamır. Məmri arxı şəhərin Təpəbaşı hissəsini və şəhər hissəsinin bir neçə bağını suvarır, daş borularla Qalaya gedir və onu su ilə təchiz edir. 1831-ci ildə İrəvan şəhərinin Təpəbaşı hissəsində tatarlardan, yəni Azərbaycan türklərindən ibarət 594 ailə, 1333 kişi, 1264 qadın, cəmi 2537 nəfər qeydə alınmışdı. Ermənilərdən isə burada 277 ailə, 589 kişi, 587 qadın, ümumilikdə 1176 nəfər qeydiyyatda idi. İrandan köçürülən ermənilər isə 1831-ci il kameral təsvirində Təpəbaşı hissəsində 87 ailə, 187 kişi, 187 qadın, cəmi 374 nəfər olub. Osmanlıdan köçürülən ermənilər isə 3 ailə, 11 kişi, 7 qadın, cəmi 18 nəfəri təşkil edib.

Təpəbaşı hissəsində tatarlardan, yəni Azərbaycan türklərindən 1 xan ailəsi, 4 kişi, 2 qadın, cəmi 6 nəfər; 12 bəy ailəsi, 43 kişi, 28 qadın, cəmi 71 nəfər; 6 mirzə ailəsi, 33 kişi, 16 qadın, cəmi 49 nəfər; 20 molla ailəsi, 69 kişi, 48 qadın, cəmi 117 nəfər; 10 seyid ailəsi, 21 kişi, 25 qadın, cəmi 46 nəfər qeydə alınmışdır. Ermənilərdən isə 3 məlik ailəsi, 13 kişi, 13 qadın, cəmi 26 nəfər; 8 ruhani ailəsi, 32 kişi, 23 qadın, cəmi 55 nəfər qeydə alınıb.

Kameral təsvirdə 1831-ci ildə Təpəbaşı məhəlləsində Hüseynəli xan məscidi və Hacı İmamverdi məscidi göstərilib. Bu məscidlərdən başqa, bir neçə də uçmuş məscidlər var ki, onlar burada qeyd olunmayıb.

Təpəbaşı məhəlləsində 1831-ci ildə 5 hamam olub. 1) Hacı Bəyim hamamı; 2) Hacı Əli hamamı 3) Qafar və Hacı Fətəli hamamı 4) Kərim bəy hamamı; 5) Şeyxülislam hamamı.

1728-ci ildə Osmanlı dövlət məmurları tərəfindən tərtib olunmuş “İrəvan əyalətinin müfəssəl dəftəri”nə görə, bu dövrdə İrəvan şəhəri 4 məhəllədən – Köhnə şəhər, Dəmirbulaq, Dərəkənd və Təpəbaşı məhəllələrindən ibarət olub. 1831-ci ildə İrəvan şəhərində yaşayan şeyxülislamın, qazının, axundların və mollaların adları kameral siyahılarda qeyd edilib.

1831-ci il kameral təsvirinə görə İrəvan əyalətinin şeyxülislamı şəhərin Təpəbaşı hissəsində yaşayırdı: “Şeyxülislam Axund Molla Məhəmməd Axund Molla Məmmədhüseyn oğlu 60 yaş”.

İrəvan şəhərində 6 axund fəaliyyət göstərib. Bunlar şəhər hissəsində yaşayan Ağa Fətulla Ağa İbrahim oğlu, Axund Molla Kazım Məmmədrza bəy oğlu, Axund Molla Mustafa Kərbəlayı Heydər oğlu, Təpəbaşı hissəsində yaşayanlar: Axund Molla Bağır Sadıq bəy oğlu, Axund Molla Mehdi Axund Molla Məmmədəli Peşnamaz oğlu və Axund Molla Kazım Axund Molla Əhməd oğlu idi.

Təpəbaşı məhəlləsinin memarlıq nümunəsi kimi əhəmiyyəti

XIX əsrin I yarısında Təpəbaşı hissəsində yerləşən küçə və məhəllələrin adları Azərbaycan adları idi. Məsələn, Dərəkənd, Axund, Xan bağları, eləcə də Əsəd bəy, Adalyar, Təpəbaşı, İmarət və Daşlı küçələrini sadalamaq olar. Hazırda Ermənistan milli arxivində saxlanılan kameral təsvirlər həmin küçə və məhəllələrin 190 il öncə inventarlaşdırılmasını və etnik tərkibini göstərən sübutlardır. Təpəbaşı öz memarlığı və tarixi ilə Azərbaycan tarixinin bir hissəsini təşkil edirdi.

Bunu İrəvan şəhərinin sonrakı dövrlərə aid planlarında da görmək mümkündür. Belə ki, 1831-1832-ci illərə aid kameral təsvirlər göstərir ki, şəhərin Təpəbaşı hissəsindəki məhəllə və küçələr sonrakı dövrlərdə də eyni adla və eyni etnik tərkiblə qalmışdır. İstər 1880-ci illərə aid şəhər planı, istərsə də B.Mehrabovun 1906-1911-ci illərə aid İrəvan şəhərinin planı deyilənləri bir daha sübut edir. Təpəbaşı hissəsində mövcud olan küçə adları XX əsrin əvvəllərində də Azərbaycan dilində adlandırılırdı. Bütün bunları dövrün arxiv sənədləri də təsdiqləyir. XIX əsr boyunca ermənilərin tarixi Azərbaycan torpaqlarına köçürülməsinə baxmayaraq, İrəvan şəhərinin əhalisinin etnik tərkibində yenə də azərbaycanlıların üstünlük təşkil etdiyi aydın görünür.

Vaxtilə azərbaycanlılardan ibarət olan bu məhəllənin etnik tərkibi tarixin üç mərhələsində (1918-1920-ci, 1948-1953-ci, 1988-ci il illər) süni şəkildə dəyişdirilib və bu gün ermənilərdən ibarət monoetnik məhəlləyə çevrilib. Burada yaşayan insanlar özlərini yerli irəvanlı adlandırsalar da, onların çox kiçik bir qismi daha öncədən bu ərazidə yaşadığına dair sübutlar gətirə bilir. Lakin burada yaşayanların böyük hissəsi 1920-ci illərdə hələ İrəvan adlandırılan şəhərə qonşu dövlətlərdən köçürülən ermənilərdən ibarətdir. Həm Ermənistan, həm də Azərbaycan arxivlərində bunu sübut edən minlərlə sənəd saxlanılmaqdadır.

Ermənistan dövləti Təpəbaşıda yerləşən Hacı İmamverdi (Təpəbaşı) məscidinin tarixini saxtalaşdıraraq fars məscidi kimi dövlət qeydiyyatına alsa da, abidənin qorunması ilə bağlı heç bir tədbir görülmür və onun uçulub dağılmasına şərait yaradılır.

Uzun illərdir ki, Təpəbaşı hissəsinin taleyi ilə bağlı erməni ictimaiyyəti ilə Ermənistan dövləti arasında müzakirələr getməkdədir. Lakin bütün bu müzakirələrdə Azərbaycan xalqının maddi-mədəni irsi məhvə məhkum edilir.

UNESCO-ya müraciət, qeyd edilən yerlərin beynəlxalq mühafizəyə götürülməsinə çağırışlar

İrəvan, o cümlədən şəhərin Təpəbaşı məhəlləsində yerləşən Azərbaycan xalqının milli-mədəni, tarixi irsinə qarşı Ermənistanın həyata keçirdiyi mədəni soyqırımı prosesi ilə bağlı Azərbaycanın bir qrup elm xadimi və ictimaiyyət nümayəndələri tərəfindən iyulun 5-də UNESCO-nun Baş direktoru Odre Azuleyə müraciət ünvanlanıb. İrəvanda həmin əraziyə çoxsaylı turistlər gəlir, bu məhəllənin məhv edilməsini görürlər və göz yumurlar. Artıq həyəcan təbili çalmaq lazımdır. Təpəbaşıda hündürmərtəbəli binaların tikilməsi layihələri var. Təpəbaşının Azərbaycan xalqının maddi-mədəni irsi olduğu qəbul edilməli, Təpəbaşının qorunması və dağıdılan abidələrin bərpası da Ermənistanın üzərinə qoyulmalıdır. UNESCO dünyada bu sahədə söz sahibidir. Təpəbaşı İrəvanın nüvəsidir, belə getsə, sabah olmayacaq. UNESCO-nun sabah bu barədə kitablar dərc etməsinin mənası yoxdur. UNESCO Ermənistana getməli, Təpəbaşının qorunması ilə bağlı reallıqları görməlidir. Bu, dünya mədəni irsinin bir hissəsidir.

Keçmişdə burada yaşayan yerli azərbaycanlı sakinlər Təpəbaşının özünəməxsus obrazını yaratmışdılar. Bu məhəllədə sadə insanlarla yanaşı şəhərin adlı-sanlı şəxsləri, sənətkarları və tacirləri yaşayıblar. Onların təkcə torpaqları yox, həm də mülkləri olub. Bu gün Təpəbaşı məhəlləsi milli koloritini qoruyub saxlamaq əvəzinə, ermənilər tərəfindən xarabalığa çevrilib. Dünya buna səssiz qalmamalıdır. Bu məsələ diqqətdə saxlanılmalıdır.

1915-ci ildə İrəvana gəlmiş ermənilərin İrəvanda qəbiristanlığın ərazisində Norbutaniya yaşayış massivi saldığı da üzə çıxarılıb. Göy məscid bu gün İrəvanda salamat qalan yeganə məsciddir. Bu məscid də Təpəbaşının ərazisindədir. Göy məscid Hüseynəli xan tərəfindən inşa edilib. Son araşdırmalarda Hüseynəli xanın məhz Göy məsciddə dəfn olunduğu barədə məlumatlara da rast gəlinir. Göy məscidin həyətindəki 1790-cı ilə aid daş kitabə xanın ailəsindən olan qadınlardan birinə aiddir. Göy məscidlə bağlı bütün sənədlər Azərbaycan arxivindədir. İran tərəfindən Göy məscidin İran məscidi adlandırılması qəbuledilməzdir. Təkcə Şeyxülislamlıq arxivində bununla bağlı kifayət qədər sənəd var. Artıq Göy məscid dünyada Azərbaycan məscidi kimi təqdim olunmalıdır. 1917-ci ildə İrəvanda cəmi 100 fars yaşayıb. 1831-1920-ci illərdə İrəvanda yaşayanların əksəriyyəti məhz azərbaycanlılar olub. Bu gün də dünyada tanınmış tədqiqatçılar Göy məscidin İran məscidi adlandırılmasına gülürlər. 100 nəfərə məscid tikilməzdi, artıq Göy məscidin İran məscidi adlandırılmasına son qoyulmalıdır.

Ümid edirik ki, UNESCO rəhbərliyi ona ünvanlanan müraciətə etinasız qalmayacaq və tarixi, memarlıq və hüquqi aspektlərdə Azərbaycan xalqına məxsus Təpəbaşı məhəlləsinin bərpasına, erməni vandalizmindən xilas olmasına öz köməyini göstərəcək.